❝ἀμφὶ δέ οἱ μεγάλην αὐλὴν ποίησαν σταυροῖσιν πυκινοῖσι❞
(«αυλή τριγύρω απλόχωρη έφραξαν με πασσάλους»).
Η μεν κατάληξη "-ρός" είναι παραγωγικό τέρμα ουσιαστικών (πβ. κ. “γαμβ-ρός, κύλινδ-ρος, σω-ρός” κ.ά), ενώ το θέμα “σταυ-“ (με θεματική επαύξηση -υ-) αποτελεί μια μορφή τού θέματος του αρχ. “ἵ-στη-μι” «στήνω».
Όμοιο μορφολογικό σχήμα συναντούμε στο ομόρριζο παλαιό σκανδιναβικό “staurr” «πάσσαλος», καθώς και στο λατινικό σύνθετο “in-staur-o” «ανακαινίζω, ανανεώνω» (αρχική σημασία «ξαναστήνω όρθιο»).
✦ ΤΟ ΓΕΓΟΝΟΣ ότι ο πάσσαλος αποτελείται από μόνο ένα ξύλο οδήγησε κάποιους στην υπόθεση ότι και ο σταυρός ως όργανο εκτέλεσης ήταν ένας απλό όρθιο ξύλο.
Όμως, η λέξη, που πρίν σήμαινε «πάσσαλος», άλλαξε σημασία, όταν χρησιμοποιήθηκε για να δηλώσει το ομώνυμο όργανο θανατώσεως: δήλωσε ξύλινο όργανο με δύο διασταυρούμενες δοκούς ή κεραίες.
Το κρέμασμα σε τέτοιο ξύλο ήταν μια καταδίκη που συνήθιζαν οι Ρωμαίοι. Εκτός από την παράδοση και τις -πιο όψιμες, είναι αλήθεια- απεικονίσεις, υπάρχει πλήθος τεκμηρίων για τον τετραμερή σταυρό. Θα αναφέρουμε ενδεικτικά τρία: ένα φιλολογικό, ένα αρχαιολογικό και ένα γλωσσικό.
✧ Ο Ιουστίνος φιλόσοφος και μάρτυς, που έζησε μόλις λίγα χρόνια μετά την εποχή του Χριστού (περ. 100 μ.Χ.) στην περίφημη Απολογία του (1,55,4) υποστηρίζει ότι ο σταυρός είχε το σχήμα ανθρώπινου σώματος.
✧ Σε ζωγραφιά που βρέθηκε στο Παλατίνο της Ρώμης και χρονολογήθηκε γύρω στο 200 μ.Χ., απεικόνιζεται περιπαικτικά ένας ιπποκέφαλος κατάδικος πάνω σε τετραμερή σταυρό. Ήταν σκίτσο που μάλλον περιέπαιζε τον Χριστό, δείχνει όμως πώς κατανοούσε τον σταυρό ένας Ρωμαίος εκείνης της εποχής.
✧ Είναι, τέλος, χαρακτηριστικό ότι την ίδια εποχή το λατινικό “crux, -cis”, που επίσης αρχικά σήμαινε «πάσσαλος», στη συνέχεια άλλαξε σημασία και δήλωσε τον γνωστό μας σταυρό (πιθανόν επειδή συνδέθηκε με την ελληνική λέξη).
✦ ΣΤΗΝ Καινή Διαθήκη η λέξη, εκτός από τον σταυρό όπου σταυρώθηκε ο Χριστός από τους Ρωμαίους (πβ. Φιλιπ. 2,8:
❝ἐταπείνωσεν ἑαυτὸν γενόμενος ὑπήκοος μέχρι θανάτου,
θανάτου δὲ σταυροῦ❞,
συνεκδοχικά σήμανε γενικότερα τη Σταύρωση, τον σταυρικό θάνατο τού Χριστού, όπως γράφεται στην ευχή του καθαγιασμού από τη Θεία Λειτουργία του Ιωάννου Χρυσοστόμου:
❝Μεμνημένοι τοίνυν [...] τοῦ Σταυροῦ, τοῦ Τάφου,
τῆς τριημέρου Ἀναστάσεως...❞).
✦ Τέλος, σήμερα γιορτάζει ο "Σταύρος" (και η Σταυρούλα). Αλλά γιατί «Σταύρος» (από «σταυρός»);
Είναι σύνηθες σε κύρια ονόματα που προέρχονται από οξύτονα ουσιαστικά ή επίθετα να ανεβαίνει ο τόνος, ίσως για λόγους προφύλαξης (δηλ. για να γίνεται διάκριση του κύριου ονόματος από το αντίστοιχο ουσιαστικό ή επίθετο). Έτσι έχουμε:
~Αγάθη < αγαθή, Άργος < αργός, Γλαύκος < γλαυκός,
~Δανάη < Δαναή (< Δαναός), Λάµπρος < λαµπρός,
~Πύρρος < πυρρός «ερυθρός», Χρίστος < Χριστός (ή και
~Χρήστος < χρηστός «αγαθός»), Φαίδρα < φαιδρά κ.ο.κ.
Έτσι και Σταύρος < σταυρός.
Χρόνια πολλά σε όσους και όσες γιορτάζουν! _____
υλικό από Γ. Μπαμπινιώτη:
• Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας Ε΄ έκδοση bit.ly/2Qd8Lpd, λ. σταυρός]
• Ετυμολογικό Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας bit.ly/2JrnABZ, λ. σταυρός] - και άλλες πηγές
________
εικόνα: H ύψωση του Τιμίου Σταυρού. Μικρογραφία από το Μηνολόγιο Βασιλείου (α τέταρτο του 11ου αι.). Ρώμη, Biblioteca Apostolica Vaticana.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου