Ο τελευταίος εν ζωή ανιψιός του Ίωνα Δραγούμη – Το Μουσική Λαογραφικό Μουσείο

Όσα μας αποκαλύπτει ο κ. Μάρκος Δραγούμης, 88 ετών σήμερα, για τον πολιτικό και λογοτέχνη θείο του και τη δολοφονία του, αλλά και για το Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών που ίδρυσε η Μέλπω Μερλιέ και στο οποίο είναι υπεύθυνος από το 1975.

Ο Μάρκος Δραγούμης, ο μόνος εν ζωή ανιψιός του Ίωνα Δραγούμη, του πολιτικού και λογοτέχνη, που ήταν ο βασικός οργανωτής των ελληνικών κοινοτήτων στον Μακεδονικό αγώνα και δολοφονήθηκε στην Αθήνα, μίλησε στην Ο.Α για τον θείο του, καθώς και για την προσωπική του συμβολή στη διατήρηση του Μουσικού Λαογραφικού Αρχείου του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών. Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1934. Σπούδασε νομικά, χωρίς ωστόσο να ολοκληρώσει τις σπουδές, διότι στράφηκε στη μουσική. Κέρδισε μια υποτροφία από το Βρετανικό Συμβούλιο για μεταπτυχιακές σπουδές μουσικολογίας με τον Egon Wellesz στο Πανεπιστήμιο Lincoln της Οξφόρδης. Ο Μάρκος Δραγούμης 88 ετών σήμερα χαίρει μεγάλης εκτίμησης στους μουσικούς κύκλους για το μεγάλο του έργο στο Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο.

Η συζήτησή μας δεν μπορούσε παρά να στραφεί αρχικά στον δολοφονημένο θείο του, για τον οποίο ο Κωστής Παλαμάς έγραψε ποίημα που έχει χαραχτεί σε λευκή κολώνα στο σημείο της εκτελέσεως (σήμερα λεωφόρος Βασιλίσσης Σοφίας, απέναντι από το ξενοδοχείο «Χίλτον»), λευκή όπως είχε ζητήσει με τους στίχους του στη Νεκρική ωδή που είχε συνθέσει (8 Αυγ. 1920) εις μνήμην του Δραγούμη: «Λευκή, ας βαλθή όπου έπεσες, κολώνα, / (Πώς έπεσες, γραφή να μην το λέει) / λευκή, με της Πατρίδας την εικόνα. / Μόνο εκείνη ταιριάζει να σε κλαίει, / βουβή, μαρμαρωμένη να σε κλαίει.».

Ο Μάρκος Δραγούμης μας αναφέρει:

«Είμαι ο τελευταίος εν ζωή ανιψιός. Ο Ίωνας είχε 27 ανίψια. Πέθανε ανύπαντρος χωρίς παιδιά, είχε δύο μικρότερους αδελφούς και εγώ είμαι ο γιος του Φίλιππου, του πρώτου από τους δύο μικρότερους. Γεννήθηκα δεκατέσσερα χρόνια μετά τη δολοφονία του. Το ότι δολοφονήθηκε, ήταν κάτι το οποίο δεν το έμαθα στην παιδική μου ηλικία. Το κατάλαβα από τα συμφραζόμενα, καθόλου όμως δεν σφράγισε την παιδική μου ηλικία, καθώς ο πατέρας μου ήταν πολύ προνοητικός και δεν μιλούσε καθόλου για αυτά τα πράγματα, δεν βαρυγκωμούσε για την δυστυχία που του προκάλεσε αυτό το τρομερό γεγονός και έτσι μας προφύλαξε και εμένα και την αδερφή μου από το να έχουμε κάποια κατάθλιψη από αυτό».

Η ολοκληρωμένη πρόσβαση σε πληροφορίες για τη ζωή, το έργο και τέλος τη δολοφονία του θείου του έγινε με την προτροπή ενός καθηγητή του, για μια εργασία κατά την διάρκεια της μαθητικής του ζωής.

«Μάθαινα την αλήθεια τμηματικά, άκουγα συζητήσεις που γίνονταν και ο καθηγητής μου της φιλολογίας στο Γυμνάσιο, λόγω του επιθέτου μου, μου είπε να γράψω μια εργασία για τον Ίωνα και έτσι ξεκίνησα να ψάχνω. Μόνο τότε μου έδωσε και ο πατέρας μου ορισμένα βιβλία του θείου μου και άλλων ιστορικών που έγραψαν για τον Ίωνα. Μελέτησα και έπειτα έκανα την εργασία, την οποία κατέθεσα στο μάθημα των Νέων Ελληνικών.»

Η παιδαγωγική των γονιών του κατευθυνόταν στην αποφυγή των ψυχικών τραυμάτων για τα παιδιά τους. Ούτως ή άλλως μια δολοφονία στην οικογένεια είναι βαριά κληρονομιά. Ωστόσο παρέλειπαν για τους δικούς τους λόγους να μιλήσουν στον Μάρκο για τους επιφανείς προγόνους του:

«Οι γονείς μου δεν μιλούσαν για το παρελθόν τους, να σκεφτείτε πως η μητέρα μου είχε κάθε λόγο να μιλάει, γιατί ήταν εγγονή του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη, αλλά δεν αναφερόταν καθόλου στα οικογενειακά της, όπως και ο πατέρας μου. Έμαθα τα περισσότερα σιγά σιγά από διαβάσματα, όχι ότι ήταν το βασικό μου θέμα, αλλά με ενδιέφερε και πάντα είχα στο πίσω μέρος του μυαλού μου μια καθαρή εικόνα των πραγμάτων.»

«Τον στήσανε στον τοίχο και τον εκτέλεσαν, περίπου εκεί που είναι το ξενοδοχείο «Χίλτον», υπάρχει και ένα μνημείο. Εκεί έγινε η εγκληματική αυτή ενέργεια, κανένας δεν πλήρωσε τελικά, δεν βρέθηκε ποιός έδωσε τη διαταγή. Υπάρχουν υποψίες, αλλά όχι βεβαιότητες»

Ο Μάρκος Δραγούμης αναφέρεται συγκινημένος στην ημέρα της δολοφονίας του Ίωνα, εν είδει μνημοσύνου:

«Την ημέρα της δολοφονίας του, ο θείος μου έτυχε να κατεβαίνει με το αυτοκίνητό του από την εκκλησία για να πάει στο γραφείο του. Ήταν μια μέρα δύσκολη διότι είχε γίνει η απόπειρα κατά του Βενιζέλου την προηγουμένη και είχαν ξεσηκωθεί οι Βενιζελικοί να χτυπήσουν τους αντιβενιζελικούς, ένας από αυτούς ήταν και ο Ίωνας. Ήταν μέσα στο αυτοκίνητό του, όταν τον αναγνώρισαν. Τότε κυκλοφορούσαν ελάχιστα τα αυτοκίνητα στην Αθήνα και τον σταμάτησαν εκεί που είναι το τέρμα Αμπελοκήπων. Τον έκλεισαν για λίγο μέσα στο φρουραρχείο και στη συνέχεια τον έστειλαν προς τον στρατώνα εκεί που είναι σήμερα το Βυζαντινό μουσείο με συνοδεία ενός αγήματος στρατιωτικού για να τον κρατήσουν στον στρατώνα, αλλά στα μισά του δρόμου ήρθε μήνυμα να τον εκτελέσουν και τον στήσανε στον τοίχο και τον εκτέλεσαν, περίπου εκεί που είναι το ξενοδοχείο Χίλτον, υπάρχει και ένα μνημείο. Εκεί έγινε η εγκληματική αυτή ενέργεια, κανένας δεν πλήρωσε τελικά, δεν βρέθηκε ποιος έδωσε τη διαταγή. Υπάρχουν υποψίες αλλά όχι βεβαιότητες.»

«Διατηρούμε μια κιβωτό της ελληνικής μουσικής, με πλούτο βιβλίων, δίσκων και στοιχείων, αλλά δεν έχουμε πόρους να συνεχίσουμε το εκδοτικό μας έργο»

Μπορεί η βία να είναι η μαμή της ιστορίας, όμως η τέχνη και φυσικά η μουσική προσπαθεί να ειρηνεύσει τον κόσμο ομορφαίνοντάς τον. Ο Μάρκος Δραγούμης δεν ασχολήθηκε με την πολιτική, οι σπουδές του στην μουσική έφτασαν σε υψηλό επίπεδο. Από το 1975 ο Μάρκος Δραγούμης είναι υπεύθυνος του Μουσικού Λαογραφικού Αρχείου του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, που ίδρυσε η Μέλπω Μερλιέ το 1930 κι όπου ο ίδιος ήταν στέλεχος από το 1960. Έχει ηχογραφήσει εκατοντάδες δημοτικά τραγούδια, ιδίως στα Ελληνικά νησιά κι έχει συμμετάσχει σε διεθνή μουσικολογικά συνέδρια. Μιλά με σεμνότητα για την πολύχρονη δουλειά του:

«Γεννήθηκα με κάποια μουσική προδιάθεση και άρχισα αρκετά νωρίς πιάνο και ενώ σπούδασα για 2-3 χρόνια νομικά, τελικά τα εγκατέλειψα για τη μουσική και ολοκλήρωσα τις σπουδές μου στην Αγγλία. Υπήρχε σύνδεσμος οικογενειακός με τη Μέλπω Μερλιέ που είχε ιδρύσει ένα ινστιτούτο μελέτης του δημοτικού τραγουδιού και της βυζαντινής μουσικής και προσλήφθηκα από τη Μέλπω Μερλιέ την ίδια, προτού πάω στην Αγγλία για τις σπουδές μου το 1960. Προσλήφθηκα για συγκεκριμένο έργο, να καταγράψω τα ποντιακά τραγούδια που είχε ηχογραφήσει εκείνη το 1930. Ήταν μια μεγάλη ηχογράφηση από όλη την Ελλάδα και από τον προσφυγικό κόσμο, με τη βοήθεια ενός ινστιτούτου που υπήρχε στο Παρίσι καθώς και της ελληνικής κυβέρνησης, του Βενιζέλου. Στα αρχεία μας έχουμε τον ίδιο τον Ελευθέριο Βενιζέλο που τραγούδησε δυο τραγούδια από την Κρήτη.»

O Mάρκος Δραγούμης προσλήφθηκε στο Μουσικό Αρχείο της Μέλπως Μερλιέ ως συνεργάτης και μετά από 18 χρόνια έγινε υπεύθυνος. Στα πρώτα χρόνια ταξίδευε και ηχογραφούσε ελληνικά δημοτικά τραγούδια και μουσικές με άλλους συνεργάτες σε διάφορα μέρη, Εύβοια, Καστοριά, Σαμοθράκη και άλλα, δημιουργώντας μια Κιβωτό της Ελληνικής Μουσικής, περιεχόμενο της οποίας μας παρουσιάζει περιληπτικά:

«Ασχολήθηκα κυρίως με το να αυξήσω τη βιβλιοθήκη και τη δισκοθήκη του αρχείου. Χάρη στον κύριο Θανάση Μωραΐτη, που με βοηθάει από το 1992, διατηρούμε μια Κιβωτό της Ελληνικής Μουσικής, υπάρχει πλούτος βιβλίων, πλούτος δίσκων, πλούτος στοιχείων, πολλά έχουν περαστεί και στο διαδίκτυο, είναι μια ανθηρή μονάδα μελέτης Ελληνικής μουσικής που δυστυχώς τώρα τα τελευταία χρόνια έχει κάπως εγκαταλειφθεί και δεν έχουμε πόρους να συνεχίσουμε το εκδοτικό μας έργο, το οποίο είναι πολύ πλούσιο. Εχουμε βγάλει πάνω από 30 cd, πάνω από 10 βιβλία, αλλά τώρα έχουμε σταματήσει.»

Η αξιοσημείωτη επιμονή μιας γυναίκας στην έρευνα για τον τελευταίο Ελληνισμός της Μικρασίας

Ο κ. Δραγούμης νιώθοντας μεγάλη ευγνωμοσύνη για τη Μέλπω Μερλιέ, ένιωσε χρέος να πει δυο λόγια γι' αυτή τη σπάνια κυρία, στην οποία οφείλουμε την καταγραφή πλήθους Δημοτικών και Μικρασιατικών τραγουδιών.

«Γεννήθηκε στην Ξάνθη και λεγόταν Μέλπω Λογοθέτη, αλλά μεγάλωσε στην Κωνσταντινούπολη και άρχισε τις μουσικές της σπουδές εκεί. Τις συνέχισε στη Γερμανία και την Ελβετία και δούλεψε στο Ωδείο Αθηνών, αλλά μετά έφυγε για το Παρίσι να κάνει μια διατριβή για το Ελληνικό Δημοτικό Τραγούδι. Οι καθηγητές της στη Γαλλία, την ενθάρρυναν να ασχοληθεί με την καταγραφή των δημοτικών τραγουδιών. Το ανέλαβε επάξια στο μέλλον. Εντωμεταξύ παντρεύτηκε τον φιλέλληνα Οκτάβιο Μερλιέ, που ήταν Γάλλος. Εκείνος άφησε την πανεπιστημιακή του έδρα και συνόδευσε τη Μέλπω στην Ελλάδα. Ο Μερλιέ ανέλαβε διευθυντής του Γαλλικού Ινστιτούτου και αυτό βοήθησε πολύ τη Μέλπω να εγκαταστήσει εκεί τους πρώτους δίσκους του αρχείου και τα πρώτα βιβλία του αρχείου.

Ο άντρας της αγαπούσε την Ελλάδα και βοήθησε τη Μέλπω με το αρχείο της τόσο πολύ που οι Γάλλοι συνάδελφοί του τον κατηγόρησαν ότι ξοδεύει μέσω του Γαλλικού Ινστιτούτου τα χρήματα της Γαλλικής κυβέρνησης για θέματα Ελληνικού ενδιαφέροντος και όχι για την προώθηση της Γαλλικής κουλτούρας. Μάλιστα παρά λίγο να του πάρουν και το αρχείο, ευτυχώς όμως δεν τα κατάφεραν. Τη Μέλπω την στήριζαν πολλοί άνθρωποι της τέχνης, ήταν φίλοι εκείνη και ο Οκτάβιος με τον Αρχιεπίσκοπο Χρύσανθο και ο Ηλίας Βενέζης σε επιστολή του τη συνεχάρη για την καταγραφή των τραγουδιών. Η Μέλπω ήταν μία γυναίκα με ευγένεια και λεπτότητα απέναντι στους συναδέλφους, αλλά είχε επιμονή στην έρευνα, την ενδιέφερε και η έρευνα η μουσικολογική για την Ελληνική μουσική, καθώς και η έρευνα για τον τελευταίο Ελληνισμό της Μικράς Ασίας. Την απασχόλησε να εντοπίσει τους συνοικισμούς όπου υπήρχαν Καππαδόκες και να πάρει πληροφορίες για τη ζωή τους πριν γίνουν πρόσφυγες.»

* * *

Ο Μάρκος Δραγούμης, εκτός από την καταγραφή και φύλαξη των παραδοσιακών μας τραγουδιών, υπηρέτησε τη μουσική τέχνη, κάνοντας διαλέξεις σε πολλές ελληνικές πόλεις, στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο και Πανεπιστήμια του Εξωτερικού (Οξφόρδη, Harvard, Κοπεγχάγη). Επίσης συνεργάστηκε με την Ελληνική Ραδιοφωνία και ιδιαίτερα με το Τρίτο Πρόγραμμα. Το 1991 η Ακαδημία Αθηνών του απένειμε βραβείο για την προσφορά του στη μουσική ζωή του τόπου. Όση αξία έχει η ιστορία, άλλο τόσο ανεκτίμητη είναι η καταγραφή της από ανθρώπους που την έζησαν. Ιδιαίτερα ένας άνθρωπος της τέχνης, που μαρτυρεί τα γεγονότα όπως τα βίωσε, δίνει στους επόμενους των γενεών να καταλάβουν ανάμεσα στ’ άλλα και την αποστολή της τέχνης, που τελικά έγκειται στο να μας αποκαλύψει κάτι «από των αοράτων τα κάλλη».

___________

Σοφία Χατζή

δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα

Ορθόδοξη Αλήθεια, 27.07.2022