Όταν τα ελληνικά τυπογραφεία στη Βενετία γύρισαν τη ...σελίδα του πολιτισμού!

Ο Γεώργιος Πλουμίδης καθηγητής Ιστορίας και Αρχαιολογίας μας μιλά για το πρώτο ελληνικό βιβλίο και για το «Ψαλτήρι», που ουσιαστικά εγκαινίασε την ελληνική τυπογραφία το 1486, και εξηγεί τις συνθήκες που ευνόησαν τα πρώτα βήματα μιας επανάστασης

Υπάρχουν έρευνες σχετικές με την καχυποψία των ανθρώπων, όταν τυπώθηκαν τα πρώτα βιβλία της ανθρωπότητας, που περιγράφουν τους φόβους για την τεχνολογία εκείνη. Έτσι μαθαίνουμε μειδιώντας πως πολλοί υποστήριζαν ότι με τον τυπωμένο σε βιβλία λόγο θα εξασθενούσε η ανθρώπινη μνήμη που μέχρι τότε ήταν δυνατή, αφού οι άνθρωποι αναγκάζονταν να εμπεδώνουν τις γνώσεις μαθαίνοντας από μνήμης. Όταν ανακαλύφθηκε η τυπογραφία από τον Γουτεμβέργιο στη Γερμανία, όπου είχε οριστεί ως μια τεχνική γλώσσα της γραφής, δεν μπορούσαν να συνειδητοποιήσουν οι άνθρωποι ότι θα ήταν σε θέση να διαβάζουν κείμενα που δεν είναι χειρόγραφα, αλλά είναι τυπωμένα και γραμμένα με καθαρά τεχνολογικό τρόπο. Γρήγορα, όμως, ο άνθρωπος κατάλαβε τη σημασία και την παγκόσμια πλέον στροφή του πολιτισμού από το χέρι στο τεχνολογικό αντικείμενο.

Αυτές τις σκέψεις μοιραστήκαμε με τον ομότιμο Καθηγητή του Τμήματος Ιστορίας - Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων κ. Γεώργιο Πλουμίδη. Ο κ. Πλουμίδης είναι και ο ιδρυτής του Μουσείου Τυπογραφίας και Τεχνολογίας Γραφικών Τεχνών και μας απάντησε:

«Οι αντιδράσεις των ανθρώπων εκείνης της εποχής στη νέα τεχνολογία της τυπογραφίας ήταν φυσιολογικές. Βέβαια, οι πιο μορφωμένοι κατάλαβαν ότι η ανθρωπότητα γυρίζει σελίδα πολιτισμού, καθώς το κείμενο που κυκλοφορούσε σε 5 έως το πολύ 100 χειρόγραφα, θα μπορούσε πλέον να κυκλοφορήσει σε χιλιάδες αντίτυπα. Ήταν η πραγματική επανάσταση στη ανθρωπότητα. Η προσαρμογή βέβαια του ανθρώπου υπήρξε βραδεία, καθώς το χειρόγραφο κείμενο εξακολουθούσε να κυκλοφορεί για ένα αιώνα ολόκληρο και μετά την αρχή της τυπογραφίας των βιβλίων. Να σκεφτείτε πως τα πρώτα βιβλία είχαν στην αρχή του κειμένου χώρο για να μπαίνει το πρώτο στοιχείο του κειμένου με χειρόγραφη αποτύπωση. Δεν μπορούσαν να ξεφύγουν από το χειρόγραφο και κυρίως από την εικονογράφηση με το χέρι και όχι με την μηχανή (ξυλογραφία, χαλκογραφία).»

Παρόμοια επανάσταση είναι η πρόσφατη ηλεκτρονική αποθήκευση η οποία θα μπορούσε να πει κανείς πως εξασθενίζει τη μνήμη, επειδή ο καθένας ξέρει ότι θα βρει κάποια πληροφορία με το πάτημα ενός κουμπιού. Όλα αυτά όμως ανήκουν μέσα στην ανθρώπινη εξέλιξη. Ας δούμε ωστόσο πως ξεκίνησε η τυπογραφία. Ο ιδρυτής του Μουσείου Τυπογραφίας ανατρέχει στην αρχή:

«Το θέμα των τυπογραφείων είναι πολύ γνωστό σε όσους συχνάζουν στις εκκλησίες και βλέπουν τα παλιά βιβλία πάνω στα αναλόγια. Εκεί υπάρχουν πολλά εκκλησιαστικά και λειτουργικά βιβλία που γράφουν ''τυπώθηκε'' εν Βενετία. Αυτό θυμίζει την αρχή του ελληνικού βιβλίου στην πόλη των Τεναγών ή αλλιώς στη Λιμνοθάλασσα της Βενετίας.

Το πρώτο βιβλίο που τυπώθηκε στον κόσμο ήταν θρησκευτικό και μάλιστα στην εβραϊκή γλώσσα. Τυπώθηκε στo Βένετο, σε μια πόλη με το όνομα Piove di Sacco, το 1475, αλλά ουσιαστικά η εκτύπωση βιβλίων στα εβραϊκά άρχισε το 1516. Το πρώτο ελληνικό βιβλίο είναι μια γραμματική που τυπώθηκε το 1476 στο Μιλάνο, το οποίο αποτελούσε όμως μια μεμονωμένη έκδοση και ουσιαστικά η ελληνική τυπογραφία εγκαινιάζεται στη Βενετία το 1486 με ένα καθαρά εκκλησιαστικό βιβλίο, το Ψαλτήρι. Η άλλη γλώσσα είναι η παλαιοσλαβική, που έχει το πρώτο της βιβλίο τυπωμένο στη Βενετία το 1491. Το 1537 έχουμε την πρώτη έκδοση Κορανίου με αραβική γραφή. Έτσι λοιπόν η Βενετία έχει ένα παγκόσμιο προνόμιο να φιλοξενεί τις πρώτες εκδόσεις.»

Όλα ξεκίνησαν όταν η Βενετία προέβλεψε τα κέρδη που θα έφερνε η μαζική εκτύπωση βιβλίων. Επιπλέον, μόνο στην χώρα αυτή χαλάρωνε η λογοκρισία που έβαζε στα θρησκευτικά κείμενα των βιβλίων η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Επίσης στο κράτος της Βενετίας γινόταν ανεκτή, μεταξύ άλλων, και η έκδοση Ορθοδόξων βιβλίων. Ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων κ. Πλουμίδης αναλύει τις συνθήκες που έγραψαν την ιστορία της τυπογραφίας στα πρώτα της σημαντικά βήματα:

«Η οικονομική άνεση ήταν αυτή που προσέλκυσε τα τυπογραφεία στην πόλη της Βενετίας, μαζί με ένα πολιτικό σύστημα το οποίο ήταν πολύ φιλελεύθερο για την εποχή του. Μην ξεχνάμε επίσης ότι υπήρχε η λεγόμενη λογοκρισία είτε στο χειρόγραφο, είτε στον γραπτό λόγο τα χρόνια εκείνα. Ουσιαστικά, έως τα τέλη του 18^ου αιώνα, η Καθολική Εκκλησία επέβαλε την προληπτική λογοκρισία των κειμένων, έτσι ώστε οι τυπογράφοι να υποβάλλουν τα κείμενά τους στην αρμόδια επιτροπή και να λαμβάνουν μια έγκριση, η οποία γραφόταν μάλιστα κάτω από τον τίτλο του βιβλίου.

Η Βενετία είχε προκαταβολικά κατανοήσει τη σημασία της τυπογραφίας ως οικονομικό προϊόν και γι’ αυτό έδινε την ευκαιρία να τυπώνονται βιβλία, με πνεύμα συγκατάβασης, είτε βάζοντας ψευδή τόπο έκδοσης είτε χαλαρώνοντας την λογοκρισία των κειμένων, αρκεί τα κείμενα αυτά να μην έχουν κάτι εναντίον του πολιτικού συστήματος της Βενετίας ή κάτι φανερά εναντίον της Καθολικής Εκκλησίας. Έτσι λοιπόν κείμενα προερχόμενα από τυπογράφους και εκδότες άλλων θρησκευτικών πεποιθήσεων (Ορθοδόξων, Προτεσταντών, Εβραίων) ήταν δυνατό να τυπωθούν στη Βενετία με μια ανοχή που δεν βρισκόταν σε άλλες πόλεις. Εξάλλου η Βενετία είχε ένα ευρύτατο δίκτυο στην Ανατολή και έτσι μπορούσε να προωθεί τα βιβλία που τυπώνονταν στη πόλη της ώστε το ίδιο το κράτος να έχει ένα τεράστιο οικονομικό όφελος.»

Η γραφή των Γραικών έδωσε τα φώτα της στη Ρωσία!

Πριν τη νομική κατοχύρωση της Κοινότητας των πρώτων Ελλήνων στη Βενετία, ήδη είχε τυπωθεί ελληνικό βιβλίο, πράγμα το οποίο αποτελεί πολύ σημαντικό επίτευγμα για την ελληνική γλώσσα, κουλτούρα και για τη διάσωση του ελληνικού πολιτισμού. Ο κ. Πλουμίδης, ο οποίος έχει ερευνήσει επί χρόνια στις βιβλιοθήκες της Βενετίας, μας παρουσιάζει τα στοιχεία:

«Οι Έλληνες απέκτησαν την άδεια να δημιουργήσουν σωματείο, κοινότητα, αδελφότητα το 1498 στη Βενετία. Ήδη νωρίτερα είχαν φτάσει εκεί Έλληνες Κρητικοί, οι οποίοι το 1486 αποκτούν τυπογραφικό μηχάνημα και τυπώνουν το πρώτο βιβλίο που είναι το ψαλτήρι. Τα βιβλία που είχαν μεγάλη κυκλοφορία και ήταν οικονομικά πρόσφορα, ήταν κυρίως τα θρησκευτικά βιβλία, γιατί και η εκπαίδευση βασιζόταν στα λειτουργικά βιβλία. Σιγά σιγά ξεκίνησαν να τυπώνονται και βιβλία γραμματικής και αργότερα λογοτεχνικά έργα, μερικά από τα οποία ήταν μεταφράσεις ή διασκευές από αντίστοιχα δυτικά λογοτεχνικά κείμενα. Όλα αυτά κυκλοφορούν στον Ελληνικό χώρο, στη Μικρά Ασία, στην Κωνσταντινούπολη, στην ανατολική Μεσόγειο, σε μοναστήρια, σχολεία και σε απίθανα μέρη.»

Αυτό που δεν γνωρίζουν πολλοί και πρέπει να το τονίσουμε είναι πως όλα τα βιβλία που ήταν γραμμένα στα ελληνικά, πρωτοκυκλοφόρησαν ευρύτερα στο ρωσικό και στο σλαβικό χώρο. Ο κ. Καθηγητής μας αποκαλύπτει πως η ελληνική γραφή δίνει τα φώτα της στην Ρωσία:

«Οι Σλάβοι διάβασαν το λειτουργικό κείμενο πρώτα στα ελληνικά και μετά το μετέφρασαν. Μάλιστα υπήρξαν και διαμαρτυρίες εκ μέρους της Σλαβικής Εκκλησίας, διότι φοβόντουσαν μήπως είχαν παρεισφρήσει στα βιβλία που τυπώνονταν στη Βενετία και δογματικά στοιχεία της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Υπήρχε πάντα μια καχυποψία της Ανατολής προς τη Δύση.»

Εκστρατεία των εύπορων Ελλήνων για τη γλώσσα, την πίστη και την πρόοδο

Είναι γνωστό πως οι Έλληνες που έκαναν εμπόριο στη Δύση και ήταν εύποροι προσπάθησαν να μην αφήσουν στην αμάθεια τα Ελληνόπουλα. Ξεκινούν λοιπόν μια εκστρατεία για τη γλώσσα, την πίστη και την πρόοδο μέσα από την τυπογραφία:

«Στη Βενετία υπολογίζεται ότι τυπώθηκε το 80% των βιβλίων της περιόδου της Τουρκοκρατίας. Ήταν εγκατεστημένοι στη Βενετία αρκετοί Έλληνες, κυρίως από την Ήπειρο, όπως ο Σάρος, ο Γλυκής και ο Θεοδοσίου στα 1680. Ήταν έμποροι και μαζί με το γενικό εμπόριο έφερναν στην Ελλάδα και βιβλία. Αντί όμως να φέρουν βιβλία τυπωμένα στα ελληνικά από Ιταλούς τυπογράφους, αποφάσισαν να δημιουργήσουν οι ίδιοι τυπογραφικές επιχειρήσεις, οι οποίες μεταφέρουν στα πανηγύρια, στα μοναστήρια, στα σπίτια και στα σχολεία, τα ελληνικά βιβλία με το δικό τους πλέον όνομα στην έκδοση.

Τα βιβλία ήταν και χορηγίες Ελλήνων εμπόρων οι οποίοι ήθελαν να βοηθήσουν το γένος και χρηματοδοτούσαν σχολικές εκδόσεις. Χάρη στη γενναιοδωρία αυτών των Ελλήνων, μπορέσαμε να κρατήσουμε την πίστη και την γλώσσα μας, όπως αυτή εξελισσόταν. Έχουμε και βιβλία γραμμένα στην τότε δημοτική του Καρτάνου και άλλων. Πρέπει να επισημάνουμε πως ήταν δύσκολη η μεταφορά τους, αν σκεφτούμε πως δεν υπήρχαν τραίνα, αεροπλάνα και αυτοκίνητα. Όλα μεταφέρονταν με ζώα και καρότσες και τα μέσα της εποχής. Τα βιβλία τα έβαζαν μέσα σε δέρματα τα οποία μετά ισχυροποιούνταν με ζωική κόλλα ώστε να φτάνουν αδιάβροχα μέχρι τον προορισμό τους, ο οποίος ήταν ή τα Γιάννενα ή η Αθήνα ή τα πανηγύρια.»

Έχοντας ζήσει για πολλά χρόνια στη Βενετία, ως πρόεδρος του Ελληνικού Ινστιτούτου της παλαιάς Φλαγγίνειας Σχολής, ο κ. Πλουμίδης υπεισήλθε σε λεπτομέρειες που ο ίδιος ανακάλυψε κατά την διάρκεια των μελετών του:

«Έλληνες τυπογράφοι του ελλαδικού χώρου υπογραμμίζουν την καλή ποιότητα του βιβλίου που τυπωνόταν στη Βενετία, η οποία είχε παράδοση στο έντυπο με μελανά και κόκκινα στοιχεία. Γίνονταν δύο εκτυπώσεις, η πρώτη με μελανά στοιχεία και η δεύτερη με στοιχεία (κυρίως για τους Άραβες) σε κόκκινο χρώμα, κάτι το οποίο αποτελεί μια δύσκολη διαδικασία, στην οποία είχαν ειδικευτεί οι τυπογράφοι της Βενετίας ήδη από τον 16^ο αιώνα.

Για την ιστορία, σας λέω πως το ελληνικό βιβλίο τυπωνόταν στη Βενετία έως και το 1900, ενώ είχε δημιουργηθεί το ελληνικό κράτος. Μάλιστα χάρη στον σπουδαίο και μορφωμένο μοναχό του Αγίου Όρους Βαρθολομαίο Κουτλουμουσιανό, έχουμε σήμερα τις διορθωμένες εκδόσεις πολλών λειτουργικών βιβλίων και κυρίως των Μηναίων. Από όσο γνωρίζουμε ο Οικουμενικός Πατριάρχης έλαβε το όνομα του, προς τιμήν του Βαρθολομαίου Κουτλουμουσιανού.»

* * *

Όπως σε όλες τις πνευματικές επαναστάσεις που γίνονται στην πορεία της ανθρωπότητας, όσοι συμμετέχουν παραδίδουν την σκυτάλη της προσπάθειας ο ένας στον άλλο και στην περίπτωση της τυπογραφίας, η σκυτάλη παραδίδεται επί πέντε αιώνες.

Η Τυπογραφία ήταν μια πνευματική επανάσταση που καλυτερεύει τη ζωή των ανθρώπων μέχρι σήμερα. Βιβλία, περιοδικά και εφημερίδες βαδίζουν πάνω σε τεχνικές που κάποιοι ανακάλυψαν στο παρελθόν. Μέρος της ευγνωμοσύνης μας είναι τουλάχιστον να μαθαίνουμε την ιστορία της δημιουργίας της.

 __________

Σοφία Χατζή

δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα

Ορθόδοξη Αλήθεια, 30.03.2022