Το Ψαλτήρι των Παρισίων, το σπάνιο εικονογραφημένο Ελληνικό χειρόγραφο

Ο καθηγητής του ΑΠΘ Χρήστος Αραμπατζής, ένας εκ των διοργανωτών του πρώτου διεθνούς συνεδρίου, που έλαβε χώρα στη γαλλική πρωτεύουσα, σχετικά με τον κώδικα Parisinus gr. 139, μιλά για την τεράστια καλλιτεχνική αξία του μοναδικού αυτού κειμηλίου

___

Δεν είναι υπερβολή να ισχυριστούμε ότι η πολιτιστική ταυτότητα της Ευρώπης καθορίζεται από πολλές πτυχές του Ελληνικού πολιτισμού. Είναι μάλιστα φαινόμενο ωριμότητας να παραδέχονται οι σημερινοί πολιτισμοί τις αρχαίες αξίες. Ο βυζαντινός πολιτισμός τοποθετημένος στην ανθρώπινη ιστορία έχει πολλά να χαρίσει στην πνευματική πορεία της ανθρωπότητας. Στην Γαλλία στην αρχή του Ιουλίου το Πανεπιστήμιο της Σορβόννης διοργάνωσε στο Παρίσι ένα συνέδριο με τίτλο "Το Ψαλτήρι των Παρισίων". Τι είναι το Παρισινό ψαλτήρι ή ο κώδικας Parisinus gr. 139; Πρόκειται για ένα σπάνιο ελληνικό εικονογραφημένο χειρόγραφο του 10ου αιώνα, γνωστότερο ως χαρακτηριστικό δείγμα της πολιτιστικής παράδοσης του Βυζαντίου κατά την περίοδο ακμής της Μακεδονικής δυναστείας. Περιλαμβάνει 14 ολοσέλιδες εικόνες απαράμιλλης ομορφιάς και τεχνοτροπίας ελληνιστικής που ανατρέπουν τα στερεότυπα που έχουμε για την τέχνη του Μεσαίωνα και αποδεικνύουν πως το πνεύμα του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού παρέμενε ζωντανό στο Βυζάντιο.

Το Παρισινό Ψαλτήρι (Grec 139) φυλάσσεται σήμερα στην εθνική βιβλιοθήκη του Παρισιού. Το συνέδριο στην Γαλλική πρωτεύουσα ήταν ένα σημαντικό γεγονός, τόσο για την επιστημονική του σημασία, όσο και για την αναφορά του σε μέρος της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Ανάμεσα στους διοργανωτές ήταν και δυο Έλληνες επιστήμονες, ο κ. Βασίλειος Κουκουσάς, Καθηγητής της Εκκλησιαστικής ιστορίας της Θεολογικής σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και ο κ. Χρήστος Αραμπατζής, Καθηγητής Πατρολογίας στη Θεολογική σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Πρόεδρος της Εποπτικής Επιτροπής του Ελληνικού Ινστιτούτου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών Βενετίας, οι οποίοι ήταν και ομιλητές του συνεδρίου. Ο κ. Αραμπατζής μίλησε στους αναγνώστες της Ο.Α. με γνήσιο ενθουσιασμό για το Παρισινό χειρόγραφο:

«Πρόκειται για ένα χειρόγραφο από τα σπάνια που έχουν διασωθεί, το οποίο περιλαμβάνει τους ψαλμούς σχολιασμένους ή με ερμηνείες από όλη σχεδόν την προγενέστερη του 9ου αιώνα ερμηνευτική παράδοση της Βυζαντινής περιόδου. Το χειρόγραφο κατασκευάστηκε, προφανώς, μέσα στην αυτοκρατορική αυλή. Αρκετοί επιστήμονες θεωρούν ότι είναι ένα δώρο προς νεαρό αυτοκράτορα, το οποίο είναι μοναδικό στο είδος του τόσο για την θεολογική όσο και για την καλλιτεχνική του αξία, καθότι είναι εικονογραφημένο εν μέρει και περιλαμβάνει περίφημες ολοσέλιδες μικρογραφίες μακεδονικής τεχνοτροπίας. Έχουν ασχοληθεί εδώ και αρκετά χρόνια φιλόλογοι με αυτό το χειρόγραφο, αλλά είναι πρώτη φορά που διοργανώθηκε γι’ αυτό ένα διεθνές συνέδριο και παρουσιάστηκε σε ένα τόσο μεγάλο αριθμό πανεπιστημιακών δασκάλων από όλο τον κόσμο. Είδαμε το χειρόγραφο πλέον στην φυσική του μορφή και όχι απλά σε μια ηλεκτρονική απεικόνιση. Μιλήσαμε γι’ αυτό, εκπροσωπώντας το Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών Σπουδών της Βενετίας, ο Πρόεδρός του Ινστιτούτου, κ. Βασίλειος Κουκουσάς και εγώ».

Για την παρουσία ορισμένων ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του «Ψαλτήρα των Παρισίων» που δεν συναντάμε πουθενά αλλού στην Βυζαντινή εικονογραφία, ο Αραμπατζής θα μιλήσει περιγράφοντας με σαφήνεια:

«Η θεματολογία παραμένει χριστιανική ή θα λέγαμε της παλαιοδιαθηκικής περιόδου, αλλά ο τρόπος απεικόνισης και ο τρόπος εμφάνισης όλων των δεδομένων, θυμίζει έντονα τις καλλιτεχνικές δημιουργίες των Φαγιούμ ή ακόμα και της ελληνιστικής περιόδου, δηλαδή βλέπουμε απεικονίσεις της θάλασσας ως γυναικείας μορφής, βλέπουμε απεικονίσεις του βυθού ως αντρικής μορφής, βλέπουμε πολλές φορές περιπτώσεις απεικόνισης της ερήμου ως μορφής ανθρώπινης, η οποία είναι ταλαιπωρημένη. Έχουμε δηλαδή μιαν ολόκληρη αφήγηση καλλιτεχνική, έναν τρόπο ιστόρησης που δεν συναντάται πουθενά αλλού μέσα στην βυζαντινή εικονογραφία».

Ο  Χρήστος Αραμπατζής περιγράφει για μας περιληπτικά τα περιεχόμενα του φορητού αυτού μνημείου:

«To Παρισινό Ψαλτήρι» (Psautier de Paris) είναι διάσημο μεταξύ των ερευνητών και των μελετητών της Βυζαντινής γραμματείας για τις δεκατέσσερις μινιατούρες πλήρους σελίδας. Εφτά μινιατούρες βρίσκονται στην κορυφή του χειρογράφου και απεικονίζουν την ζωή του Δαυίδ. Μία μινιατούρα τοποθετείται μπροστά από τον ψαλμό του Δαυίδ(ψ.50), ενώ 6 μινιατούρες τοποθετήθηκαν στο τελευταίο μέρος του χειρόγραφου και σχετίζονται με τους ύμνους της Παλαιάς Διαθήκης. Πέραν της καλλιτεχνικής του αξίας, καθώς αποκαλύπτει τις κλασικιστικές τάσεις εικονογράφησης του 9ου και 10ου αι., στο περιεχόμενό του αποτυπώνονται οι ερμηνείες των Ψαλμών διάσημων συγγραφέων της Βυζαντινής περιόδου, τα έργα των οποίων έχουν χαθεί».

Ρωτήσαμε για την πορεία του χειρογράφου μέσα στους αιώνες και πώς κατέληξε στην Παρισινή βιβλιοθήκη και ο κ.Αραμπατζής μας πληροφόρησε:

«Το χειρόγραφο είναι καλλιτεχνικά δημιουργημένο στην Κωνσταντινούπολη μεταξύ του 9ου και 10ου αιώνα μ.χ. και αγοράστηκε από την Κωνσταντινούπολη. Ο Διευθυντής της Εθνικής Βιβλιοθήκης του Παρισιού, Κρίστιαν Φόρστελ, μίλησε στο συνέδριο για αυτή την ιστορική διαδρομή, πώς βρέθηκε δηλαδή το χειρόγραφο στην Κωνσταντινούπολη τον 16ο αιώνα. Γνωρίζουμε ότι αγοράστηκε 100 κορόνες της εποχής από την Κωνσταντινούπολη και μεταφέρθηκε στο Παρίσι περίπου το 1560, ίσως και μέσω Βενετίας- όταν αποκτήθηκε από απεσταλμένο του βασιλιά Ερρίκου της Γαλλίας, πιθανόν το 1560 στην τιμή των 100 κορόνων, όπως φαίνεται σε βιβλιογραφικό σημείωμα στην αρχή του χειρογράφου και εισήχθη μαζί με άλλα χειρόγραφα στην βασιλική βιβλιοθήκη το 1662. Έκτοτε υπάρχει στο Παρίσι και λίγο αργότερα εντάχθηκε στην αυτοκρατορική βιβλιοθήκη».

Χαρακτηριστικό δείγμα της πολιτιστικής παράδοσης του Βυζαντίου την περίοδο ακμής της μακεδονικής δυναστείας, περιλαμβάνει 14 ολοσέλιδες, απαράμιλλης ομορφιάς και τεχνοτροπίας ελληνιστικές εικόνες, που ανατρέπουν τα στερεότυπα για την τέχνη του Μεσαίωνα

Τι καθιστά το χειρόγραφο, με τα 449 φύλλα και τις 14 μινιατούρες, που φέρει τον κωδικό Grec 139, πολύτιμο ως τις μέρες μας πέρα από το γεγονός ότι προέρχεται από το μακρινό δοξασμένο παρελθόν του; Ο Καθηγητής του Α.Π.Θ. αναφέρεται στις μελέτες για τον βυζαντινό θησαυρό:

«Υπολογίζεται και τείνει να καθιερωθεί πλέον, εξαιτίας της καλλιέπειας που διακρίνει το συγκεκριμένο χειρόγραφο, αλλά και της προσεκτικής του εικονογράφησης, ότι αυτό βγήκε μέσα από εργαστήρια της Κωνσταντινούπολης πολύ υψηλού επιπέδου, ίσως ακόμα και από το αυτοκρατορικό εργαστήριο, ως δώρο που θα άρμοζε σε νεαρό αυτοκράτορα, ο οποίος ανέρχεται στον αυτοκρατορικό θρόνο, γιατί περιλαμβάνει έναν ύμνο του Δαβίδ προς τον Θεό, που έχει ένα βαθύτατο θεολογικό και ηθικό εκτόπισμα και περιεχόμενο. Είναι ένα είδος συμβουλευτικού εγχειριδίου για το πώς πρέπει να διάγει τον βίο του και να ασκεί την αυτοκρατορική εξουσία» .

«Ο Έλληνας έχει πάντοτε αυτοσυνειδησία πολιτισμού, όπου και αν βρίσκεται. Θεραπεύει τον πολιτισμό!»

Τη συνδιοργάνωση για την παρουσίαση του εύθραυστου φορητού μνημείου του Βυζαντινού ψαλτήρα στην πρωτεύουσα του φωτός, είχε το Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών σπουδών της Βενετίας, το οποίο τελευταία ανοίγεται όχι μόνο στους ακαδημαϊκούς χώρους, αλλά δίκαια και παιδαγωγικά απευθύνεται και στον μέσο άνθρωπο, ο οποίος πρέπει να τραφεί αυθεντικά από τον ελληνικό πολιτισμό και να αποφύγει την πνευματική αφασία της εποχής. Εστιάζοντας σε αυτόν τον σκοπό, ο Πρόεδρος της Εποπτικής Επιτροπής του Ινστιτούτου είναι αισιόδοξος:

«Το Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών Βενετίας, του οποίου βασικός σκοπός ύπαρξης είναι η ανάδειξη των διαφόρων πτυχών του ελληνικού πολιτισμού κατά την Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή περίοδο, εισέρχεται σταδιακά με σταθερά βήματα και με μια σειρά εκδηλώσεων που γίνονται φέτος, αλλά και τα επόμενα δύο χρόνια, στην ομάδα των μεγάλων ερευνητικών ινστιτούτων και πανεπιστημίων της παγκόσμιας κατάταξης, συνδιοργανώνοντας τέτοιου είδους πλέον εκδηλώσεις και συμμετέχοντας σε συνέδρια που τονίζουν ότι είμαστε παρόντες και όχι απόντες από την ανάδειξη της πολιτιστικής μας κληρονομιάς».

Και  κλείνει τη συζήτησή μας με την ιδιότητα του μελετητή της ιστορίας των Ελλήνων και του πολιτισμού τους που θεραπεύει:

«Ο Έλληνας έχει πάντοτε αυτοσυνειδησία πολιτισμού όπου και να βρίσκεται. Πρόσφυγες ήμασταν στην Βενετία. Η ελληνική αδελφότητα της Βενετίας συγκροτήθηκε από τους πρόσφυγες μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης, ενισχύθηκε με πρόσφυγες από την Κρήτη και την Κύπρο κατά την διάρκεια των βενετοτουρκικών πολέμων. Ενισχύθηκε από πρόσφυγες που ήρθαν από την Πελοπόννησο με τα Ορλωφικά. Συνεχώς, λοιπόν βλέπουμε πως ο Έλληνας μπορεί να ξεκινά ως πρόσφυγας και ως μετανάστης, αλλά όπου και αν βρίσκεται, θεραπεύει τον πολιτισμό και πάντοτε προάγει τον πολιτισμό».

Ο συνθέτης των Ψαλμών Δαβίδ, η μελωδία και το Άγιο Πνεύμα

Μετά την συνέντευξη του κ. Αραμπατζή και το φωτογραφικό υλικό που παραχώρησε για την Ορθόδοξη Αλήθεια το Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών της Βενετίας, αξίζει να σας μεταφέρουμε ένα ενδιαφέρον δείγμα της έρευνας για το Παρισινό Ψαλτήρι από το πόνημα του Ηλία Αντωνόπουλου με τίτλο «Της Μελωδίας το αίνιγμα. Ο μελωδός και η πάρεδρός του στον κώδικα Parisinus graecus 139», που είναι δημοσιευμένο στο Δελτίο της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρίας (Περίοδος Δ', τόμος ΚΘ', έτος 2008, σελ. 23-34). Ανάμεσα σε άλλα λοιπόν, ο συγγραφέας της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας αναφέρεται στην πρώτη σελίδα του σπάνιου κειμηλίου καταγράφοντας ότι η μικρογραφία του φ. 1β εικονίζει σε εξοχικό τοπίο με ελληνίζουσα ζωγραφική φρεσκάδα τον νεαρό Δαυίδ, συνθέτη των ψαλμών, συνοδευόμενο από μιαν αρχικά αθέατη για τον ίδιο γυναίκα, τη Μελωδία, εμφανιζόμενη με ολοφάνερη οικειότητα, πλάι του αλλά και κάπως αμέτοχη. Επάνω στο μουσικό όργανο, στραμμένη προς τον ψαλμωδό, και με το βλέμμα του Δαυίδ στραμμένο προς εκείνην, στέκει περιστερά: ή προεικόνιση του αγίου Πνεύματος.

Άγιος Γρηγόριος Νύσσης

Στον Κώδικα PARISINUS GRAECUS 139 οι ερευνητές υποψιάζονται πως αυτός που παρήγγειλε το χειρόγραφο, αλλά και αυτός που το δημιούργησε είχαν κατά νου και ήθελαν να αποτυπωθούν συμβολικά όσα έλεγε για την μελωδία του σύμπαντος, ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης (4ος αι.) στο έργο του «Εις τάς επιγραφάς τών ψαλμών». Γράφει ο άγιος «η διάταξη του σύμπαντος αποτελεί μιαν αρμονία μουσική αντίκρυ στον μεγάλο κόσμο. Πλασμένος με τα υλικά του και συμμέτοχος σε ό,τι τον αποτελεί, στέκει ο άνθρωπος, ο μικρός κόσμος. Και στη φύση του ανθρώπου αναγνωρίζεται η μουσική του σύμπαντος. Τούτο καταδεικνύει και η οργανική του σώματος μας διασκευή προς εργασίαν μουσικής φιλοτεχνηθείσα. Άλλωστε, και η ευρυθμία της ζωής, που φαίνεται να συμβουλεύει δι' αινιγμάτων η μελωδία, δεν αποτελεί παρά θεραπεία φύσεως. Επειδή λοιπόν το κατά φύσιν είναι και φίλον προς τη φύση, ο μέγας Δαυίδ τη περί των αρετών φιλοσοφία, την μελωδίαν κατέμιξεν».

* * *

Όσο υπάρχουν άνθρωποι που ντύνουν με εμπνευσμένους θεολογικούς συμβολισμούς την τέχνη και αν τέτοιου είδους τέχνη ξεδιψά τον αφυδατωμένο πολιτισμό μας μετά από δέκα και παραπάνω αιώνες, μπορούμε να είμαστε βέβαιοι πως θα υπάρξει συνέχεια.

__________
Σοφία Χατζή
δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα
Ορθόδοξη Αλήθεια, 28.07.2021