Η αβεβαιότητα τής Κβαντικής φυσικής και τής Θέωσης

Είναι η ψυχοθεραπεία τής Εκκλησίας ελέγξιμη θεραπευτική επιστήμη;
Απάντηση σε ένα αθεϊστικό επιχείρημα

 
1. Ο παραλληλισμός Ορθοδοξίας - Επιστήμης
Είναι συχνός ο παραλληλισμός τής Ορθόδοξης ψυχοθεραπευτικής πίστης, όχι απλώς με τις συνήθεις θρησκείες, αλλά με τις λοιπές επιστήμες. Κορυφαίοι Ορθόδοξοι θεολόγοι, όπως ο π. Γ. Μεταλληνός, Ιερόθεος Ναυπάκτου, ο π. Ιωάννης Ρωμανίδης,  Αθανάσιος Λεμεσού  ,Νεόφυτος Μόρφου και πολλοί ακόμα, συνηθίζουν να κάνουν παραλληλισμούς όπως τους ακόλουθους:

«Το δόγμα είναι ένα φάρμακο θεραπευτικό... όταν γίνεται η συζήτηση για το δόγμα, πρέπει να εξετασθή μέσα στα καθαρώς θεραπευτικά του πλαίσια».

«Το ίδιο ακριβώς γίνεται και με την πατερική παράδοση. Οι παρατηρητές είναι οι Θεούμενοι. Έχουν την θεοπτία. Περιγράφουν, και σκοπός της περιγραφής είναι η επανάληψη της παρατηρήσεως, δηλαδή η θέωση, η έκφραση της Θεώσεως, με σκοπό να φθάσουν και οι άλλοι στην θέωση.

Λοιπόν, είναι ακριβώς η ίδια επιστημονική μέθοδος που υπάρχει σε όλες τις θετικές επιστήμες και στην Ορθόδοξη θεολογία».

«Η παράδοση των θετικών επιστημών περιλαμβάνουν τα συγγράμματα, τους δασκάλους, τους μαθητές. Και οι μαθητές διαδέχονται τους δασκάλους και γίνονται και αυτοί οι φορείς αυτής της επιστήμης, γίνονται οι μέλλοντες ειδικοί. Έχουν και αυτοί μαθητές κ.ο.κ.

Εγώ διερωτώμαι τώρα, εάν η νοερά προσευχή είναι το κέντρο της Ορθοδόξου παραδόσεως, τότε σε τι διαφέρει η Ορθόδοξη παράδοση από τις θετικές επιστήμες; Όπως υπάρχει παράδοση ιατρικής επιστήμης με μία μεθοδολογία, διερωτώμαι σε τι διαφέρει η μεθοδολογία της πατερικής παραδόσεως από την μεθοδολογία των θετικών επιστημών σήμερα; Απολύτως σε τίποτα. Δεν βλέπω καμία διαφορά».

«Η Ορθόδοξη αντίληψη περί παραδόσεως ομοιάζει πάρα πολύ με τις αντιλήψεις που υπάρχουν στις θετικές επιστήμες. Ο σκοπός σε κάθε θετική επιστήμη είναι να γίνη μια περιγραφική ανάλυση του χώρου με τον οποίον ασχολείται αυτή η επιστήμη και έτσι να μπορή να γίνη η διδασκαλία στους νέους που θα εισαχθούν στην επιστήμη αυτή, ώστε μανθάνοντας την επιστήμη αυτή, με την βοήθεια βιβλίων και ζωντανών παραδόσεων και παραδειγματικών μαθημάτων, όπως είναι μια εγχείρηση στο χειρουργείο κ.ο.κ., με την ζωντανή πράξη, να γίνη επανάληψη των κατορθωμάτων της επιστήμης, ώστε να διαιωνίζεται και να καλυτερεύει. Οπότε, υπάρχει μια σχέση μεταξύ του δασκάλου, του βιβλίου, του μαθητού και της ασκήσεως. Υπάρχει και άσκηση στην μέση.

Λοιπόν, όλα αυτά τα στοιχεία συνιστούν την Ορθόδοξη παράδοση. Γιατί και εδώ υπάρχει η Αγία Γραφή, που είναι το εγχειρίδιο του μαθήματος της Ορθοδοξίας, μετά υπάρχουν τα συγγράμματα των Πατέρων της Εκκλησίας, υπάρχει ο Πνευματικός Πατέρας και το πνευματικό τέκνο. Οι σχέσεις μεταξύ Πνευματικού Πατρός και πνευματικού τέκνου και του βιβλίου είναι ακριβώς οι σχέσεις μεταξύ γιατρού και μαθητού της ιατρικής, και μεταδίδονται οι γνώσεις και η πρακτική από δάσκαλο σε μαθητή. Και αυτό το πράγμα γίνεται επί είκοσι αιώνες τώρα και η όλη προσπάθεια στρέφεται γύρω από αυτά που λειτουργικά σώζονται στα λειτουργικά μας βιβλία.»

«Εφ’ όσον έχουμε συνέχεια αυτής της παραδόσεως, γι’ αυτό η Ορθόδοξη πατερική θεολογία μοιάζει με την σημερινή βιολογία, χημεία και αστρονομία και ιατρική επιστήμη κ.ο.κ., και κατ' αυτόν τον τρόπο συνεχίζεται εμπειρικά η παράδοση της Εκκλησίας. Και τελικά ποια εμπειρία; Ότι συνεχίζονται οι θεραπείες, οι άνθρωποι θεραπεύονται. Οι άνθρωποι συνεχίζουν να μανθάνουν την αλήθεια από την αστρονομία και την ιατρική επιστήμη, βιολογία κ.ο.κ., δηλαδή από την εμπειρία της κάθαρσης, από την εμπειρία του φωτισμού, που είναι θεραπεία της προσωπικότητος του ανθρώπου και από την εμπειρία της Θεώσεως, που είναι το τηλεσκόπιο και το μικροσκόπιο και κ.ο.κ., της Ορθοδόξου θεολογίας. Και, γι’ αυτόν τον λόγο, πιστεύουμε ότι βαδίζουμε τον καλόν τον δρόμο και βρισκόμαστε ακόμη μέσα στην παράδοση».

«Όταν υπάρχουν αμφιβολίες περί των συγγραμμάτων περί αστρονομίας, τότε παίρνουμε τα τηλεσκόπια, και με τα τηλεσκόπια επιβεβαιώνουμε την ερμηνεία την σωστή περί των βιβλίων, περί της αστρονομίας και κοιτάζει ο ένας, κοιτάζει ο άλλος, κοιτάζει ο τρίτος και τα λοιπά, και όσοι ελέγχουν με τα τηλεσκόπια και τα ραδιοτηλεσκόπια κ.ο.κ., λέγουν: Α! Αυτή είναι η έννοια αυτών των γραφομένων, το είδες όταν κοίταξες από το τηλεσκόπιο; Αυτή είναι η ερμηνεία.

Και συνεχίζεται η σωστή ερμηνεία μέσω των ετών, διότι υπάρχουν άνθρωποι, οι οποίοι βλέπουν και ξεύρουν να χρησιμοποιούν τα τηλεσκόπια και τα ραδιοτηλεσκόπια και αυτά τα μηχανήματα με τα οποία μετρούν ανάλογα με τον χρόνο του φωτός σπεκτογραφήματα, τα σπέκτογκραμς δηλαδή, στα αγγλικά, και ξεύρουν πώς να μετρήσουν ακόμα και την σύνθεση την υλική, αλλά και την ταχύτητα μετράνε με αυτά».

«Από την επιτυχία κανείς βλέπει ότι κάτι λειτουργεί σωστά. Κάθε επιστήμη πρέπει να έχει κάποιο σκοπό, και όταν έχει επιτυχίες στον σκοπό της, δηλαδή, είναι μία πραγματική επιστήμη που έχει κρίση και ξέρει τι λέει. ...Ο καθένας θα λέει ό,τι θέλει δηλαδή; Δεν μπορεί να λέει ό,τι θέλει. Πρέπει να υπάρχει κάποιος έλεγχος. Και πρέπει να είναι, όπως σε κάθε άλλη θρησκεία που ο καθένας πιστεύει, κατά την φαντασία του;

Λοιπόν, εάν θα υπάρχει έλεγχος επιστημονικός στην Ορθόδοξη θεολογία, όπως υπάρχει σε άλλες θετικές επιστήμες, τότε πρέπει αυτά να περιγραφούν και να τεθούν σε εφαρμογή, για να υπάρχουν σωστά θεμέλια για την Ορθόδοξη παράδοση, ως ένα μέρος του συγχρόνου κόσμου. Εάν δεν υπάρχουν τέτοια θεμέλια, και δεν μπορούν να ελεγχθούν οι ισχυρισμοί των Ορθοδόξων, τότε είναι φαντασία. Διότι, όταν ένας άνθρωπος δεν μπορεί να περάσει από το πείραμα, τότε δεν υπάρχει κανένα απτό σημείο, τίποτα που να φαίνεται ότι είναι σωστή η διδασκαλία της Ορθοδόξου Εκκλησίας».

«Εάν δεν υπάρχει επιστημονικός τρόπος ελέγχου των διδασκαλιών της Ορθοδόξου Εκκλησίας, τότε διερωτάται κανείς, σε τι διαφέρει η Ορθόδοξη θεολογία από τις άλλες θρησκείες; Σε τι διαφέρει;...

Εάν ο σκοπός της Ορθόδοξης θεολογίας είναι να κάνει Αγίους, τότε μπορεί κανείς να μας πει ότι, καλά η Ορθόδοξη θεολογία κάνει Αγίους, οι αιρετικές θεωρίες δεν κάνουν Αγίους;».

«Εκείνο που θέλω να τονίσω είναι το γεγονός ότι κάθε επιστήμη κρίνεται από το τέλος, όχι μόνον από το μέσον» (π. Ι. Ρωμανίδης "Εμπειρική Δογματική" Τόμος 1).

Οι παραπάνω προφανείς παραλληλισμοί είναι ότι όπως σε μία επιστήμη υπάρχει μία επιστημονική παράδοση, που παραδίδεται από προγενέστερους σε μεταγενέστερους επιστήμονες δασκάλους τού ίδιου κλάδου, έτσι συμβαίνει και με την Εκκλησία.

Όπως στην ιατρική επιστήμη υπάρχει θεραπευτικός στόχος, έτσι και στην Εκκλησία υπάρχει ο θεραπευτικός στόχος τής Θέωσης.

Όπως στην επιστήμη υπάρχει πείραμα που μπορεί να επαναληφθεί και να ελεγχθεί από κάποιον άλλο επιστήμονα και να επιβεβαιωθεί με ένα παρόμοιο πείραμα, έτσι μπορεί να ελεγχθεί και στην Εκκλησία η μεθοδολογία τής ψυχοθεραπευτικής της συνταγής.

Και όπως υπάρχουν και οι τσαρλατάνοι που δεν μπορούν να τεκμηριώσουν αυτά τα οποία ισχυρίζονται στην ψευδοεπιστήμη τους, έτσι οι αιρέσεις αδυνατούν να επιτύχουν τη θεραπεία τού ανθρώπου δια τής θεώσεως.

2. Το επιχείρημα κάποιων Αθεϊστών

Βεβαίως οι Αθεϊστές απεχθάνονται μετά βδελυγμίας την ταύτιση τής Ορθόδοξης ψυχοθεραπείας με τίς θεραπευτικές επιστήμες. Το ζήτημα τής Θέωσης είναι γι' αυτούς "ψιλά γράμματα" και το θεωρούν ανύπαρκτο ως "φαντασίωση τρελών". Γι' αυτό στις παραπάνω Ορθόδοξες τοποθετήσεις, απαντούν με το εξής επιχείρημα:

"Όχι, η Ορθοδοξία δεν είναι θεραπευτική επιστήμη, ούτε καν επιστήμη. Γιατί κανείς δεν μπορεί να επαναλάβει το πείραμα τής θέωσης με επιτυχία, εφ' όσον ελάχιστοι μόνο γίνονται αποδεκτοί ως "άγιοι", και όχι ο κάθε ένας που επιχειρεί να επαναλάβει το πείραμα. Σε μια επιστήμη, μπορεί ο καθένας να δει ας πούμε έναν γαλαξία με ένα τηλεσκόπιο. Αλλά δεν μπορεί ο καθένας να πει με βεβαιότητα ότι αν γίνει Ορθόδοξος θα φθάσει στη θέωση".

Όμως το ανωτέρω επιχείρημα πάσχει από μια σειρά από "λογικά άλματα" που κάνει, όπως όλα τα επιχειρήματα τών Αθεϊστών.

3. Τα λογικά άλματα τού Αθεϊστικού αυτού επιχειρήματος

Ας δούμε τα βασικά λογικά άλματα τού ανωτέρω επιχειρήματος:

Α. Ισχυρίζεται ότι "κανείς δεν μπορεί να επαναλάβει το πείραμα τής θέωσης", όταν έχουμε σε όλη την ιστορία αμέτρητους ανθρώπους που όντως έφθασαν στη θέωση, και αυτό τεκμηριώνεται από τα θαυματουργικά σημεία που μαρτυρούν αυτόπτες μάρτυρες σε όλες οι γενιές τής ιστορίας. Γι' αυτό η στείρα άρνηση ενός Αθεϊστή να αποδεχθεί τη μαρτυρία αμέτρητων αυτοπτών μαρτύρων, όχι μόνο δεν τον επιβεβαιώνει, αλλά τεκμηριώνει προκατειλημμένη παράβλεψη στοιχείων από μέρους του.

Β. Κανένα πείραμα δεν επιτυγχάνεται, όταν δεν εκτελείται με προσοχή και ακρίβεια. Ομοίως, το ότι η πλειονότητα τών Χριστιανών δεν φθάνει στη θέωση, δεν είναι απόδειξη αποτυχίας τής μεθόδου, αλλά προσωπική τους αποτυχία, να εκτελέσουν σωστά τη συνταγή θεραπείας.

Γ. Κανένας Αστρονόμος δεν μπορεί να δει έναν μακρινό γαλαξία, χωρίς το κατάλληλο τηλεσκόπιο. Κατά τον ίδιο τρόπο, χωρίς τη χρήση τών απαραίτητων "οργάνων" που δίνει η Ορθόδοξη ψυχοθεραπεία, δεν μπορεί κάποιος να παραπονείται ότι δεν είδε τη θέωση. Και έτσι επειδή κάποιος Αθεϊστής (ή αμελής πιστός) δεν είδε τη θέωση, αυτό δεν σημαίνει ότι η θέωση δεν υφίσταται, αλλά ότι ο ίδιος δεν ακολούθησε την ενδεδειγμένη μεθοδολογία με τη χρήση τών κατάλληλων οργάνων.

Τι θα πούμε όμως, για το πολύ μικρό ποσοστό επιτυχίας τής θεραπείας τής θέωσης; Γιατί είναι και αυτό ένα θέμα που πρέπει να εξετάσουμε. Και αυτό θα το κάνουμε με τη βοήθεια ενός επιστημονικού παραδείγματος από την Κβαντική Φυσική.

4. Η κβαντική αβεβαιότητα και η αβεβαιότητα τής θέωσης

Ανεξαρτήτως τού ότι όντως έχουμε θεραπευμένους θεούμενους σε όλη την ιστορία τής Ορθοδοξίας, οφείλουμε να απολογηθούμε στους ερωτώντες, για τον λόγο που το ποσοστό αυτής τής θεραπείας είναι τόσο μικρό. Μήπως αυτό σημαίνει ότι η μέθοδος τής Εκκλησίας δεν είναι καλή;

Και κατ' αρχήν πρέπει να ξεκαθαρίσουμε, ότι αν και η μέθοδος αυτή προσφέρεται σε όλους ανεξαιρέτως, και παρά το ότι σε όλους έχει κάποια αποτελέσματα, στο θέμα αυτό εμπλέκεται και ο παράγοντας τής ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ και τής ΚΑΘΑΡΟΤΗΤΑΣ τού πειραματιζόμενου. Γιατί όχι μόνο δεν μπορεί κάποιος να αναγκάσει τον άλλο να αγιάσει, ομοίως δεν μπορεί κάποιος να δει το Άκτιστο φως μέσα από ακάθαρτο "τηλεσκόπιο", στην περίπτωσή μας, χωρίς να καθαρίσει την καρδιά του.

Αυτό με τη σειρά του σημαίνει, ότι όπως για παράδειγμα σε έναν επιταχυντή σωματιδίων, δεν προκύπτουν ΜΟΝΟ ηλεκτρόνια, ή ΜΟΝΟ ποζιτρόνια, ή ΜΟΝΟ μποζόνια τού Χιγκς, έτσι από την ψυχοθεραπευτική μέθοδο τής Εκκλησίας, προκύπτουν πολλά είδη με διαφορετικό βαθμό θεραπείας. Άλλοι στην αρχή τής κάθαρσης, άλλοι σε φωτισμό και ελάχιστοι στη θέωση. Κατά την προαίρεση τής καρδιάς τού καθενός. Και όπως τα μποζόνια τού Χιγκς είναι εξαιρετικά σπάνια, (χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι αποτυχημένο το πείραμα), ομοίως και οι θεούμενοι είναι μία μικρή μειονότητα, γιατί λίγες καρδιές διαθέτουν έναν τόσο σημαντικό βαθμό "έλξης" προς τον Θεό, ώστε να δοθούν σ' Αυτόν σε τέτοιο βαθμό, ώστε Εκείνος να τους ανταμείψει με αυτό το δώρο τής Χάριτος, στο βαθμό που ονομάζουμε "θέωση".

Το πείραμα λοιπόν τής Εκκλησίας είναι επιτυχημένο, γιατί αποδίδει όλες τις αναμενόμενες "ποιότητες" θεραπείας για την ιδιοσυγκρασία τού κάθε θεραπευόμενου, χωρίς να εξαναγκάζει ούτε αυτόν, αλλά ούτε και τον Θεό σε μία "μηχανιστική" διαδικασία σωτηρίας, όπου δεν θα έπαιζε ρόλο η προσωπική ελευθερία αμφοτέρων. Και τού Θεού, και τού θεραπευόμενου.

Αυτή η αβεβαιότητα τού τελικού αποτελέσματος για τον κάθε θεραπευόμενο ξεχωριστά, σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να εκληφθεί ως "μη επιστημονική" διαδικασία, μόνο και μόνο επειδή δεν μπορεί να προβλεφθεί εξ αρχής το αποτέλεσμα για έναν έκαστο, ή επειδή τα αποτελέσματά της είναι ασυνήθιστα για την καθημερινότητά μας ή τις εμπειρικές προκαταλήψεις μας. Επειδή κάτι παρόμοιο έχουμε σε μία αμιγή επιστήμη, την επιστήμη τής Φυσικής, στον τομέα τών κβάντων. Και φυσικά κανείς σήμερα δεν μπορεί να ισχυρισθεί ότι η Κβαντική Φυσική δεν είναι επιστήμη, λόγω τής ΑΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑΣ που περικλείει στις προβλέψεις της!

Για να γίνει αυτό καλύτερα κατανοητό, ας διαβάσουμε κάποια αποσπάσματα από το περιοδικό "Περισκόπιο τής Επιστήμης" Νο 399, Ιουνίου 2015. "Κβαντική Φυσική. Μήπως την ερμηνεύουμε λανθασμένα;" σελ. 27:

"Για πολλούς, ειδικούς και μη, η κβαντική φυσική είναι συνυφασμένη με το παράδοξο. Η περιγραφή της για τον μικρόκοσμο βρίσκεται σε αναντιστοιχία με την αντίληψη που έχουμε για τον κόσμο, με βάση τις εμπειρίες μας. Στην κβαντική φυσική, τα σωματίδια είναι και κύματα, ενώ τα κύματα συμπεριφέρονται και ως σωματίδια. Δεν μπορούμε να υπολογίσουμε οτιδήποτε με βεβαιότητα, αλλά μόνο την πιθανότητα να συμβεί. Σωματίδια που δεν διαθέτουν την απαραίτητη ενέργεια, μπορούν να διασχίσουν απαγορευμένες, από κλασική άποψη, περιοχές και να εκδηλώσουν αναπάντεχες ιδιότητες.

Παρ' όλα αυτά, η κβαντική φυσική βρίσκεται σε πλήρη συμφωνία με το πείραμα. Δεν υπάρχει ούτε ένα φαινόμενο που να μη συμφωνεί με τις προβλέψεις τής θεωρίας. Επιπλέον, πολλές από τις προβλέψεις της έχουν οδηγήσει σε πρακτικές, τεχνολογικές εφαρμογές. Ενδεικτικά παραδείγματα είναι οι ημιαγωγοί, το ηλεκτρονικό μικροσκόπιο και τα λέηζερ. Με άλλα λόγια, η θεωρία είναι πράγματι αποτελεσματική!".

Όπως λοιπόν η κβαντική παραδοξότητα και αβεβαιότητα δεν μπορεί να εκληφθεί ως απόδειξη αντιεπιστημονικότητας τής θεωρίας τών κβάντων, ομοίως η αβεβαιότητα για τον κάθε θεραπευόμενο ξεχωριστά, και οι ασυνήθιστες συνέπειες τής θέωσης που προκαλούνται από την Ορθόδοξη ψυχοθεραπεία, δεν αποτελούν απόδειξη αντιεπιστημονικότητας. Μπορεί να μην γνωρίζουμε εκ τών προτέρων ποιος από τους "πειραματιζόμενους" θα θεραπευθεί προς θέωσιν, όμως γνωρίζουμε στατιστικά, ότι στο τέλος ένα μικρό ποσοστό τών συμμετεχόντων θα το επιτύχουν. Και αυτό επιβεβαιώνεται σε κάθε εποχή τής ιστορίας από αυτόπτες μάρτυρες.

Βεβαίως κατανοούμε ότι η επιστήμη επιδέχεται ερμηνευτικών θεωριών, και ότι όπως σήμερα υπάρχουν δύο γνωστές διαφορετικές ερμηνείες τής θεωρίας τών κβάντων, (τής "σχολής τής Κοπεγχάγης" περί ταύτισης σωματιδίου - κύματος από τη μία μεριά και τής θεωρίας τού "κύματος πιλότου" από την άλλη), ομοίως θα μπορούσε κάποιος να ισχυρισθεί ότι τα σαφώς μαρτυρημένα αποτελέσματα τών θεουμένων θεραπευμένων τής μεθόδου, θα μπορούσαν ίσως να ερμηνευθούν διαφορετικά *.

Ίσως. Όμως (όπως λέει και ο π. Ι. Ρωμανίδης), μέχρι να βρεθεί κάποιος να δώσει μια νέα, πλήρη και χωρίς κενά διαφορετική ερμηνεία, εμείς οι Ορθόδοξοι θα συνεχίσουμε να ακολουθούμε και να πειραματιζόμαστε με τη μοναδική πλήρη και χωρίς κενά ερμηνεία τού φαινομένου που γνωρίζουμε εδώ και 2000 χρόνια, πειραματιζόμενοι και παρατηρώντας με πρακτικό τρόπο, απτά και σαφή αποτελέσματα, μαρτυρημένα από εκατομμύρια αυτόπτες μάρτυρες: Την επιστημονική μέθοδο τής Ορθόδοξης ψυχοθεραπείας.

Αλλά αυτό προϋποθέτει πολύ περισσότερα από τη στείρα άρνηση ορισμένων, στα σαφώς μαρτυρημένα εμπειρικά αποτελέσματα τής Χριστιανικής αυτής επιστήμης. Και κυρίως, (όπως ακριβώς και στην Κβαντική φυσική), προϋποθέτει την άμεση προσωπική εμπλοκή τού παρατηρητή, στο αποτέλεσμα τής παρατήρησης!

Σημείωση

---

* Επί τού σημείου τών διαφορετικών ερμηνειών τής ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ θεωρίας τών Κβάντων, στο ανωτέρω άρθρο τού περιοδικού "Περισκόπιο τής Επιστήμης, (σελ. 36,37), αναφέρονται σχετικά τα εξής:

"Οποιαδήποτε θεωρία τής φυσικής, για να γίνει αποδεκτή, θα πρέπει να κάνει συγκεκριμένες προβλέψεις που θα επιβεβαιωθούν από το πείραμα και την παρατήρηση. Για να αντικαταστήσει κάποια άλλη θα πρέπει κατ' αρχάς να προβλέπει ένα αποτέλεσμα που να συμφωνεί με κάποιο πείραμα, σε αντίθεση με την υπάρχουσα θεωρία, ή να ερμηνεύει κάτι που η καθιερωμένη θεωρία αδυνατεί να ερμηνεύσει. Τελικός κριτής πρέπει να είναι πάντοτε το πείραμα.

Το υδροδυναμικό μοντέλο που παρουσιάσθηκε στο άρθρο αυτό φαίνεται να ευνοεί τη θεωρία τού κύματος-πιλότου. Ωστόσο, αυτή η θεωρία δεν προβαίνει σε καμία διαφορετική πρόβλεψη σε σχέση με την "ορθόδοξη" ερμηνεία τής κβαντικής φυσικής, στο βαθμό που έχει αναπτυχθεί μέχρι σήμερα. Για πολλούς φυσικούς το ζήτημα ανάγεται στον χώρο τής μετα-φυσικής και τής φιλοσοφίας τής επιστήμης και όχι στην ίδια τη φυσική.".

Είναι πολύ ενδιαφέρων ο παραλληλισμός τών ερμηνειών μιας τεκμηριωμένης πειραματικά και αμιγώς επιστημονικής θεωρίας, με "μεταφυσική" και "φιλοσοφία", κάτι που δείχνει ότι τα όρια "επιστήμης" και "μη- επιστήμης", δεν είναι τόσο σαφή, όσο θέλουν κάποιοι να τα αντιλαμβάνονται με βάση τις αθεϊστικές προκαταλήψεις τους.

Δ. Βιβλικός